657 Sayılı Kanunda Kademe ve Derece İlerlemesi

657 Sayılı Kanunda Kademe ve Derece İlerlemesi. Devlet memurlarının kariyer gelişimini ve mali haklarını düzenleyen temel yasal çerçeve, 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu (DMK) tarafından belirlenmektedir. Bu kanun, memurun hizmet süresi, öğrenim durumu ve mesleki başarısı gibi değişkenlere dayanarak kişisel ve mesleki ilerlemeyi sağlayan kademe (derece içinde yatay ilerleme) ve derece (dikey hiyerarşik yükselme) sistemini merkezine alır. Bu çalışma, 657 sayılı DMK’nın 64. (Kademe İlerlemesi) ve 68. (Derece Yükselmesi) maddeleri başta olmak üzere, ilerleme mekanizmalarının hukuki tanımlarını, zorunlu şartlarını ve Olağan Dışı Derece Yükselmesi (Md. 68/B) ile lisansüstü eğitimden kaynaklanan ilave haklar gibi özel intibak prosedürlerini detaylı bir biçimde incelemeyi; böylece memurların kazanılmış haklarının korunması ve kamu personel yönetiminin adil bir şekilde yürütülmesi için hukuki bir rehber sunmayı amaçlamaktadır.

MEMUR ÖZLÜK HAKLARININ ESASLARI VE 657 DMK’NIN ROLÜ

Devlet memurlarının kariyer gelişimini ve mali haklarını düzenleyen temel mevzuat, 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu (DMK)’dur. Bu kanun, memuriyet süresince kişisel ve mesleki ilerlemeyi sağlayarak, hizmetin karşılığını vermeyi amaçlayan kademe ve derece ilerlemesi sisteminin hukuki çerçevesini çizer. İlerleme sistemi, esas olarak memurun hizmet süresi, öğrenim durumu ve mesleki başarısı gibi temel değişkenlere dayanır.

Bu raporun temel amacı, 657 sayılı DMK’nın 64. (Kademe İlerlemesi) ve 68. (Derece Yükselmesi) maddeleri başta olmak üzere, bu ilerleme mekanizmalarının hukuki tanımlarını, zorunlu şartlarını ve uygulamadaki kritik intibak (denkleştirme) prosedürlerini detaylı bir biçimde analiz etmektir. Memuriyet kariyerinin en önemli bileşenlerinden olan bu ilerlemelerin nasıl işlediği, idari takdir yetkisinin sınırları ve memurun kazanılmış haklarının korunma mekanizması, kamu personel yönetiminin anlaşılması için merkezi öneme sahiptir.

BÖLÜM 1: TEMEL KAVRAMLAR VE KAZANILMIŞ HAK MEKANİZMASI

1. Kademe, Derece ve Terfi Nedir?

Kamu personel sisteminde ilerleme, üç temel kavram etrafında şekillenir: Derece, Kademe ve Terfi.

Derece (Grade): Derece, bir memurun öğrenim durumu ve toplam hizmet yılları esas alınarak elde ettiği kazanılmış hak (müktesep) statüyü ifade eder. Bu, memurun maaşının hesaplanmasında temel alınan dikey hiyerarşik pozisyonu temsil eder. Derece, memuriyetin prestijini ve mali haklarını doğrudan belirleyen en önemli faktördür. Dereceden ayrı olarak, “kadro derecesi” kavramı bulunur; bu ise, memurun fiilen işgal ettiği kadronun devlet tarafından tahsis edilmiş olan rakamını belirtir.

Kademe (Rank/Step): Kademe, derece içerisinde, görevin önemi veya sorumluluğu artmadan, memurun aylığındaki ilerlemeyi ifade eder (DMK Md. 64). Kademe ilerlemesi, niteliği itibarıyla yatay bir ilerlemedir ve her derece, birden fazla (genellikle 9’a kadar) kademeyi barındırır. Memurun maaş göstergesi, derece sabit kalmak kaydıyla kademe ilerlemesiyle birlikte artış gösterir.

Terfi (Promotion/Advancement): Terfi, memurun bulunduğu kademe ve dereceden bir üst kademe ve dereceye yükseltilmesi işlemini kapsayan genel bir ifadedir.

Derecenin, memurun öğrenim durumu ve hizmete dayalı müktesebini ifade etmesi ile kadro derecesinin işgal edilen pozisyonu belirtmesi arasındaki ayrım, memurun mali haklarının korunmasında hayati bir rol oynar. Bu ayrım, memurun maaşının iki farklı hukuki zeminde korunmasını sağlar. Örneğin, bir memurun atandığı kadro derecesi (fiilen işgal edilen pozisyon) düşürülse bile, kazanılmış hak aylığı (müktesebi) olan daha yüksek dereceden maaş almaya devam eder. Kazanılmış hak aylığı, memurun özlük haklarının mali anlamda korunmasında bir asgari güvence işlevi görerek, idari atama kararlarının memurun mali kazanımını tek taraflı olarak azaltmasını engeller.

2. 657 Derece Kademe ve Aylık Gösterge Tablosu

Memur maaşlarının hesaplanmasında temel bileşenler olan aylık gösterge ve ek göstergeler, 657 sayılı Kanunun 43. maddesiyle belirlenir. Gösterge sistemi, tüm hizmet sınıflarında her derece ve kademe için parasal karşılığı olmayan referans rakamlar sağlar. Maaş, bu gösterge rakamlarının belirlenen maaş katsayısı ile çarpılmasıyla hesaplanır. Kanun metinlerinde yer alan Aylık Gösterge Tablosu (Cetvel I), memuriyetin ilerlemesini dikey ve yatay eksende gösterir.

Tablo 1: Aylık Gösterge Tablosundan Örnek Veriler (DMK Md. 43/A)

Derece	1. Kademe Göstergesi	2. Kademe Göstergesi	3. Kademe Göstergesi	4. Kademe Göstergesi
1	1320	1380	1440	1500
2	1155	1210	1265	1320
3	1020	1065	1110	1155

Tabloda görüldüğü gibi, aynı derece içinde (örneğin 1. Derece) kademeler ilerledikçe gösterge rakamı artar, bu da memurun aylığında bir artışa karşılık gelir.

BÖLÜM 2: KADEME İLERLEMESİ: ŞARTLAR VE İDARİ SÜREÇLER (DMK MD. 64)

1. Kademe İlerlemesi ve Olağan Şartları

Kademe ilerlemesi, memurun bulunduğu derecede daha ileri kademelere geçirilmesi sürecidir. DMK’nın 64. maddesi uyarınca bu ilerlemenin yapılabilmesi için iki temel koşul aranır :

Memurun bulunduğu kademede en az bir yıl çalışmış olması.
Memurun bulunduğu derecede ilerleyebileceği daha ileri bir kademenin bulunması.

Memurun kademe ilerlemesi, yasanın öngördüğü şartları yerine getirmesi durumunda hizmet süresinin dolduğu anda kendiliğinden gerçekleşen hukuki bir haktır. Disiplin hükümleri dışında, idarenin bu ilerlemeyi durdurma veya yapmama konusunda takdir yetkisi bulunmamaktadır. Bu durum, kademe ilerlemesini sistemin bürokratik engellere karşı korunmuş, rutin ve öngörülebilir temel ilerleme mekanizması haline getirir.

2. Başarı Kriteri: Sicil Uygulamasından Performans Değerlendirmeye Geçiş

Eski DMK hükümlerinde, kademe ilerlemesinin bir şartı olarak “olumlu sicil alma” zorunluluğu bulunmaktaydı. Ancak, 2011 yılında yapılan düzenlemelerle sicil sistemi tamamen yürürlükten kaldırılmış ve sicile ilişkin maddeler mülga edilmiştir. Benzer şekilde, derece yükselmesi (Md. 68/A) şartları arasından da “sicil bakımından üst derecelere yükselebilecek nitelikte bulunduğunun saptanmış olması” koşulu kaldırılmıştır.

Güncel yaklaşıma göre, kurumlar (DMK Md. 122/4 uyarınca) Devlet Personel Başkanlığı’nın uygun görüşünü alarak memurların başarı, verimlilik ve gayretlerini ölçmek üzere yetkinlik bazlı performans değerlendirme ölçütleri belirleyebilmektedir. Bu yeni performans değerlendirme sistemleri, disiplin cezalarıyla birlikte, ilerlemelerin durdurulmasında dolaylı bir rol oynayabilir.

3. Kademe İlerlemesinin Toplu Onayla Yapılması ve Onay Merci

Kademe ilerlemesi hizmet süresi sonunda kendiliğinden bir hak olarak doğsa da, resmiyet kazanması ve mali haklara yansıması idari prosedürlere tabidir. İlgili Personel Daire Başkanlıkları, 657 sayılı Kanuna tabi personelin kademe terfi onaylarını hazırlar, onay sürecini tamamlar ve verileri merkezi personel sistemlerine (HİTAP gibi) işleyerek tahakkuk birimlerine sevk eder. Bu süreç, ilerlemenin toplu onay ile belirli bir tarihte işleme alınması anlamına gelir.

Bu durum, kademe ilerlemesi hakkının kendiliğinden doğmasına rağmen, idari onay ihtiyacının ilerlemenin gecikmesi veya hatalı yapılması riskini ortaya çıkardığını gösterir. İdari hata veya teknik aksaklıklar nedeniyle ilerleme yapılamasa bile, memurun doğmuş olan hakkı ortadan kalkmaz; idari onay, yalnızca mali ve özlük kaydını resmileştirir. Dolayısıyla, idari hatadan kaynaklanan gecikmelerin telafisi hukuken mümkündür.

4. İlave Kademe Uygulaması: Disiplin Cezası Almama (8 Yıl Kuralı)

Kanun, başarılı ve disiplinli hizmeti ödüllendirmek amacıyla memurlara ilave kademe ilerlemesi hakkı tanır. DMK Md. 64/4 uyarınca, son sekiz yıl içinde herhangi bir disiplin cezası almayan memurlara, aylık derecelerinin yükseltilmesinde dikkate alınmak üzere bir kademe ilerlemesi uygulanır.

Bu ilave kademe, sadece 657 sayılı Kanun hükümlerine tabi olarak, kurumun disiplin denetimi altında geçen başarılı hizmeti ödüllendirmek için tasarlanmıştır. Bu nedenle, 8 yıllık sürenin hesaplanmasında memuriyet öncesi yapılan askerlik hizmeti, özel sigortalılık ve sözleşmeli personel hizmetleri dahil edilmez. Ayrıca, bu süre boyunca kullanılan tüm aylıksız izin süreleri de 8 yıllık hesaplamaya dahil edilmez. Bu kural, basit bir hizmet süresi bonusu olmaktan ziyade, Devlet Memurları Kanunu Disiplin Hükümlerine Uygunluk ve disipliner süreklilik bonusu olarak işlev görür.

BÖLÜM 3: DERECE YÜKSELMESİ VE TERFİ MEKANİZMALARI (DMK MD. 68)

Derece yükselmesi, kademe ilerlemesinden farklı olarak dikey ilerlemeyi temsil eder ve genellikle bir üst derecede boş bir kadroya atanmayı gerektirir. DMK Md. 68, olağan (68/A) ve olağan dışı (68/B) olmak üzere iki ana yükselme yolunu düzenler.

1. Olağan Derece Yükselmesi (DMK Md. 68/A) Şartları

Olağan derece yükselmesi, memurun normal kariyer akışında terfi etmesini sağlar ve aşağıdaki şartların yerine getirilmesini zorunlu kılar:

Üst Dereceden Boş Bir Kadronun Bulunması: Derece yükselmesi, kadroya bağlı bir işlemdir. Memurun yükseltileceği üst derecede, atanabileceği boş bir kadronun mevcut olması mutlak bir gerekliliktir.
Hizmet Süresi Şartı: Memurun bulunduğu derecede en az 3 yıl bulunmuş olması ve bu derecenin 3. kademesinde en az 1 yıl çalışmış olması gerekir.
Nitelik Şartı: Kadronun tahsis edildiği görev için öngörülen nitelikleri elde etmiş olması şarttır.

Derece yükselmesi, kademe ilerlemesinin aksine, idari takdire (kadro açma veya tahsis etme) bağlıdır. Boş kadro şartının zorunlu olması, memurların hizmet süreleri dolsa bile, idarenin mali ve personel planlama politikaları nedeniyle derece yükselmesinin gecikebileceği anlamına gelir. Bu durum, derece yükselmesinin memurun bireysel başarısından çok, idarenin stratejik kararlarının ve kadro kısıtlamalarının doğrudan sonucu olduğunu gösterir.

2. Olağan Dışı Derece Yükselmesi (İlk Dört Dereceye Yükselme – DMK Md. 68/B)

DMK Md. 68/B, özellikle üst düzey yönetici kadrolarına (Müsteşar, Genel Müdür veya Başkan gibi en üst yönetici konumundaki kadrolar) atanacak personelin hizmet süresi şartlarını esnetmek amacıyla tasarlanmıştır. Bu mekanizma, kurum dışından veya kariyer memurluğu yoluyla gelmeyen tecrübeli uzmanların kamuya çekilmesini hedefler.

Hizmet Sürelerinin Değerlendirilmesi: 68/B kapsamında, normalde kazanılmış hak aylığı derecesinin belirlenmesinde sayılmayan bazı hizmet süreleri, atama için gerekli toplam hizmet süresinin hesabında dikkate alınır :

Askerlikte ve okul devresi dahil yedek subaylıkta geçen sürelerin tamamı.
Yükseköğrenim gördükten sonra özel kurumlarda veya serbest olarak çalışılan süreler:
- Üst Yönetici Kadrolarına atanacaklar için bu sürelerin tamamı dikkate alınır.
- Diğer kadrolara atanacaklar için ise, en az 2 yıllık yükseköğrenim gördükten sonra geçen bu sürelerin altı yılı geçmemek üzere dörtte üçü (3/4) dikkate alınır.

Kazanılmış Hak Sınırı: 68/B hükümlerine göre atananlar, atandıkları kadronun aylık ve diğer mali haklarından (Ek gösterge dahil) yararlanırlar. Ancak, atandıkları kadro aylıklarının, başka görevlere atanma durumunda kazanılmış hak sayılmaması kritik bir sınırlamadır. Bu, sağlanan mali avantajın kalıcı bir özlük hakkı oluşturmadığını, sadece pozisyona bağlı geçici bir teşvik olduğunu gösterir. 68/B, kariyer memurluğu dışındaki kişileri üst düzey pozisyonlara çekmek için tasarlanmış, pozisyona bağlı stratejik bir insan kaynağı yönetimi aracıdır.

Tablo 2: Olağan ve Olağan Dışı Derece Yükselmesi Karşılaştırması (DMK Md. 68)

Kriter	Olağan Derece Yükselmesi (Md. 68/A)	Olağan Dışı Derece Yükselmesi (Md. 68/B)
Temel Amaç	Rutin kariyer gelişimi ve kazanılmış hak artışı	Üst düzey yönetici kadrolarına atama (liyakat/tecrübe odaklı)
Hizmet Süresi Şartı	Derecede 3 yıl, 3. kademede 1 yıl	Atanılacak kadro için belirlenen toplam hizmet yılı şartı
Özel Hizmet Sayımı	Yalnızca memuriyet hizmeti esas alınır	Özel sektör, serbest çalışma ve askerlik süreleri belirli oranlarda sayılır
Kadro Şartı	Üst derecede boş kadronun bulunması (Mutlak)	Atanılacak kadronun üst yönetici kadrosu olması (Mutlak)
Mali Hakların Niteliği	Yükselinen derece, kazanılmış haktır.	Kadro aylığı, başka göreve atanma durumunda kazanılmış hak sayılmaz

BÖLÜM 4: ÖZEL HİZMETLER VE EĞİTİMDEN KAYNAKLANAN İLERLEMELER

1. Hangi Şartlarda İlave Kademe ve Derece Uygulaması Yapılır?

Yüksek Lisans ve Doktora Eğitimi (DMK Md. 36/A-9)

Lisansüstü eğitim, memurun kariyer ilerlemesinde ek avantajlar sağlar. Master derecesini tamamlayan memura bir kademe ilerlemesi uygulanır. Bu ilerleme, aynı düzeyde (master) birden fazla dalda lisans üstü öğrenim görülmesi durumunda dahi, yalnızca bir kez uygulanır; aynı düzeydeki birden fazla eğitim için ayrı ayrı kademe ilerlemesi verilmesi amaçlanmamıştır.

Master derecesinden yararlanmış olan memura, yaptığı doktora sebebiyle ilave iki kademe daha verilebilir. Ancak, doktora sonrası sağlanan bu ilave iki kademenin uygulanması, doktora programının çalışılan kadro unvanı ve yürütülen görev ile ilgili olup olmadığına bakılarak Kurum tarafından karar verilmesini gerektirir. Bu şart, memurun doktora sonrası kademe ilerlemesini hukuki bir haktan çok, idarenin hizmet ihtiyacına bağlı bir teşvik haline getirmiş; idareye bu alanda geniş bir takdir yetkisi sunmuştur. İdare, personelin kamu hizmetinin kalitesini doğrudan artıran akademik yatırımlarını ödüllendirme yetkisine sahiptir.

Kalkınmada Birinci Derecede Öncelikli Yörelerde Çalışma

Zorunlu sürekli görevle ülkenin kalkınmasında birinci derecede öncelikli yörelere atanan Devlet Memurlarına, bu yörelerde fiilen çalışmak suretiyle geçirilen her iki yılın karşılığında ayrıca bir kademe ilerlemesi daha verilir. Bu süre hesaplanırken yıllık izinde geçirilen süreler fiilen çalışılmış sayılır, ancak iki yıldan az süreler dikkate alınmaz.

2. Muvazzaf Askerlik Görevini Yapan Erkek Memurların Kademe, Derece ve Sınıf İlerlemeleri (DMK Md. 83-84)

Devlet memurluğuna ara vererek muvazzaf askerlik görevini yapan erkek memurların intibakları, terhis olduklarında kariyerlerinin gerisinde kalmamalarını sağlamak amacıyla özel hükümlerle düzenlenmiştir. Askerlikte geçen süreler, muvazzaf askerliğe ayrıldıkları sırada iktisap etmiş oldukları derecede kademe ilerlemesi yapılmak suretiyle değerlendirilir.

Askerlik süresi intibakının hesaplanmasında, askerlik öncesi kazanılan kademe ilerlemeleri ile askerlikte geçen sürenin toplamının 3 yılı aşan kısmı, memurun usulüne uygun üst dereceye terfi ettiği zaman bu derecede kademe ilerlemesi yapılmak suretiyle değerlendirilir. Bu sistem, askerlikte geçen zorunlu hizmet süresinin, memuriyet hizmetine devam ediyormuş gibi hesaplanması zorunluluğunu getirir.

BÖLÜM V: SINIF VE KADRO DEĞİŞİKLİĞİNDE MÜKTESEP HAKKIN KORUNMASI

1. Sınıf Yükselmesi Nedir? (DMK Md. 71)

Sınıf yükselmesi veya sınıf değişikliği, memurun görev yaptığı hizmet sınıfından (örneğin Genel İdari Hizmetler Sınıfı) başka bir hizmet sınıfına (örneğin Teknik Hizmetler Sınıfı) geçişini ifade eder (DMK Md. 71). Bu geçiş, memurun yeni sınıftaki kadro ve öğrenim şartlarını karşılaması halinde gerçekleşir.

2. Hizmet Sınıfı Değişikliği Sonrası Eski Sınıfa Dönüş ve Sürelerin Değerlendirilmesi

Memuriyet kariyerinde intibak işlemlerinin temel ilkesi, memurun kazanılmış hak aylık derecesinin bir güvence (floor) olarak korunmasıdır. İntibak sonucunda bulunan derece ve kademenin, memurun mevcut kazanılmış hak aylık derece ve kademesinden aşağı olması halinde, daima mevcut kazanılmış hak aylık derece ve kademesi esas alınmalıdır.

Ancak, hizmet sınıfı değişikliği neticesinde eski sınıfında kazandığı derece ve kademeye tekabül eden süreler kadar bekletilmekte iken yeniden eski sınıfına dönen memurların bekletildikleri sürelerinin, kazanılmış hak aylık derecelerinde değerlendirilmesine ilişkin mevzuatta açık bir hüküm bulunmaması önemli bir hukuki boşluk yaratmaktadır.

Yasal metinde hüküm olmaması nedeniyle, idari mütalaalar genellikle ilgililerin bulundukları sınıftaki kazanılmış hak aylık dereceleriyle atamalarının yapılması yönünde gerçekleşmektedir. Bu durum, memurun sınıf değişikliği yaparken, geri dönüş durumunda bekletilen sürelerinin mali kayba yol açabileceği riskini ortaya çıkarır. Bu belirsizlik, Danıştay içtihatlarının bu alanda belirleyici olmasının ve memurun hak kaybı yaşamaması için hukuki süreç başlatmasının önemini artırmaktadır.

3. Hizmetlerin Değerlendirilmesi (Genel İntibak Hesaplaması)

Genel intibak kuralı uyarınca, memuriyette geçirilen ve mevzuat gereğince memuriyette geçmiş sayılarak değerlendirilen başarılı hizmet sürelerinin tamamı (olumsuz sicil veya kademe ilerlemesinin durdurulması cezası düşüldükten sonra kalan süreler), her yıl bir kademe ve her üç yıl bir derece hesabıyla ilave edilmek suretiyle memurun intibakı yapılır. Personel Daire Başkanlıkları bu intibak işlemlerini yürütmekle ve verileri Personel Bilişim Sistemlerine (HİTAP) işlemekle görevlidir.

Genel Değerlendirme

657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’nun kademe ve derece ilerlemesi sistemi, memurun kariyer yolculuğunu düzenleyen karmaşık ancak temelde hak odaklı bir yapıdır. Analizler, bu sistemin iki ana ilerleme türünü içerdiğini ortaya koymuştur:

Kademe İlerlemesi (Md. 64): Esasen otomatik ve yatay bir haktır; memurun 1 yıl hizmetini doldurmasıyla kendiliğinden doğar. İdarenin rolü, bu hakkı toplu onay süreçleriyle resmileştirmek ve HİTAP sistemine kaydetmekten ibarettir.
Derece Yükselmesi (Md. 68/A): Dikey bir ilerlemedir ve zorunlu olarak üst derecede boş bir kadronun bulunmasına bağlıdır. Bu durum, derece yükselmesini idari takdire ve personel planlamasına bağımlı kılar.

Kanun koyucu, 2011 yılında sicil şartını kaldırarak ilerleme şartlarını sadeleştirmiş, ancak disiplin cezası almama (8 yıl kuralı) gibi ödüllendirme mekanizmalarını korumuştur. Öte yandan, Olağan Dışı Derece Yükselmesi (68/B) ve doktora sonrası ilave kademe uygulamaları, idareye hizmetin niteliğine ve üst düzey kadroların gerekliliklerine bağlı olarak esneklik ve takdir yetkisi sunmaktadır. Ancak bu yetkiler, 68/B kapsamında atananların kadro aylıklarının kazanılmış hak sayılmaması gibi net hukuki sınırlamalara tabidir.

Memurların özlük haklarını koruyan müktesep hak ilkesi, tüm intibak ve terfi süreçlerinin temelini oluşturmakta, idari işlemlerin memurun aleyhine sonuçlanmasını engellemektedir. Bu karmaşık sistemin doğru ve adil yönetimi, ilgili Personel Daire Başkanlıklarının yasal hükümleri güncel mevzuat ve yerleşik yargı içtihatları ışığında doğru yorumlamasını zorunlu kılmaktadır. Özellikle sınıf değişikliği gibi nadir durumlarda ortaya çıkan hukuki boşluklar, memurun hak kaybına uğramaması için idari mütalaa ve hukuki danışmanlık ihtiyacını kritik hale getirmektedir. 657 Sayılı Kanunda Kademe ve Derece İlerlemesi.